कन्नड शहर आणि कन्नड ग्रामीण – एक सखोल परिचय
कन्नड हे महाराष्ट्र राज्याच्या छत्रपती संभाजीनगर (औरंगाबाद) जिल्ह्यातील एक ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि कृषी दृष्ट्या महत्त्वपूर्ण शहर आहे. कन्नड शहर आणि त्याचा ग्रामीण भाग यांचा समग्र विकास, इतिहास, संस्कृती, शेती आणि सामाजिक जीवन यांचा सखोल अभ्यास आवश्यक आहे. खालील लेखात कन्नड शहर आणि कन्नड तालुक्याचा व्यापक आढावा घेतला आहे.
—
🌆 कन्नड शहर: ऐतिहासिक वारसा आणि आधुनिकता
कन्नड शहर हे कन्नड तालुक्याचे मुख्यालय असून छत्रपती संभाजीनगर शहरापासून सुमारे ५८ किलोमीटर अंतरावर स्थित आहे. कन्नड शहराचे ऐतिहासिक महत्त्व मोठे आहे. कन्नड हे “तीन दरवाजांचे शहर” म्हणून ओळखले जात असे. यामध्ये मालीवाडा येथील एक दरवाजा, मस्जिद समोरचा दुसरा दरवाजा आणि तिसरा दरवाजा ज्याचे अस्तित्व अद्याप स्पष्ट झालेले नाही, असे सांगितले जाते. कन्नड शहराला “कंकवटी” असेही एक पर्यायी नाव आहे, ज्यामुळे कन्नड हे नाव रूढ झाले असावे.
—
🌾 कन्नड तालुक्याची भौगोलिक आणि कृषी ओळख
कन्नड तालुका हा २४४ गावांचा समावेश असलेला एक मोठा ग्रामीण भाग आहे. कन्नड तालुक्याचे प्रमुख भौगोलिक वैशिष्ट्य म्हणजे येथे १५ धरणे आणि ७ तलाव आहेत, ज्यामुळे सिंचनासाठी पाणीपुरवठा सुलभ होतो. शिवना नदीचा उगम कन्नड तालुक्यात होतो आणि ती जयकवाडी धरणाकडे वाहते. कन्नड तालुक्यातील प्रमुख नद्या म्हणजे शिवना, ब्राह्मणी, अंजना आणि पूर्णा.
कृषी उत्पादनाच्या बाबतीत कन्नड तालुका अग्रगण्य आहे. येथे ऊस, कांदा, आले, गहू, ज्वारी आणि मका यांची मोठ्या प्रमाणात लागवड केली जाते. विशेषतः आलेच्या लागवडीसाठी कन्नड तालुका प्रसिद्ध आहे. महाराष्ट्रातील इतर भागांपेक्षा कन्नड तालुक्यात आलेची लागवड अधिक प्रमाणात आहे आणि त्याची विक्री सूरत, इंदूर, भोपाळ, झाशी, दिल्ली यांसारख्या मोठ्या बाजारपेठांमध्ये केली जाते.
—
🏛️ कन्नड शहरातील शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक जीवन
कन्नड शहरात दोन महाविद्यालये, अनेक प्राथमिक आणि माध्यमिक शाळा, तसेच एक केंद्रीय विद्यालय (Navodaya Vidyalaya) आहेत. गणितज्ञ भास्कराचार्य, ज्योतिषाचार्य आणि कवी दादागुरू जोशी यांसारख्या विद्वानांचा कन्नडशी संबंध होता. तसेच, अहिराणी भाषेचे अभ्यासक डॉ. रमेश सूर्यवंशी यांचेही कन्नड शहराशी नाते आहे.
कन्नड शहरात खंडोबा मंदिर आणि सिद्दीकी शाह बाबांची मशीद यांसारखी धार्मिक स्थळे आहेत. खंडोबा मंदिराची यात्रा पौष पौर्णिमेला आणि सिद्दीकी शाह बाबांचा उर्स होळी नंतर ७ दिवसांनी आयोजित केला जातो. या दोन्ही धार्मिक उत्सवांमध्ये मोठ्या संख्येने लोक सहभागी होतात.
—
🏞️ कन्नड तालुक्यातील पर्यटन स्थळे
कन्नड तालुक्यातील प्रमुख पर्यटन स्थळे खालीलप्रमाणे आहेत:
पितळखोरा लेणी: बुद्धकालीन रॉक-कट लेणी, कन्नड शहरापासून २० किमी अंतरावर स्थित.
गौताळा अभयारण्य: जैवविविधतेने समृद्ध वन्यजीव अभयारण्य, औषधी वनस्पतींचे मोठे जतनस्थान.
किल्ले अंतूर: यादवकालीन किल्ला, ५०० वर्षांपूर्वी बांधलेला, परंतु पुरातत्त्व विभागाच्या दुर्लक्षामुळे जर्जर झालेला.
सीतान्हाणी मंदिर: हेमाडपंती शैलीतील प्राचीन मंदिर, धार्मिक आणि स्थापत्यदृष्ट्या महत्त्वाचे.
धवळातीर्थ, केदारकुंड, धबधबे: निसर्गसौंदर्याने नटलेली ठिकाणे, पर्यटकांना आकर्षित करणारी.
—
🚜 कृषी आणि उद्योग
कन्नड तालुक्यातील शेतकरी आलेच्या लागवडीसाठी प्रसिद्ध आहेत. आलेच्या बेणांची विक्री सूरत, इंदूर, भोपाळ, झाशी, दिल्ली यांसारख्या बाजारपेठांमध्ये केली जाते. यामुळे शेतकऱ्यांना चांगला आर्थिक फायदा होतो. कन्नड तालुक्यातील प्रमुख उद्योगांमध्ये साखर कारखाने, विशेषतः बारामती अॅग्रो लिमिटेड – कन्नड युनिट, यांचा समावेश आहे.
—
🏛️ प्रशासनातील सृजनशीलता आणि सामाजिक उपक्रम
कन्नड तालुक्यातील प्रशासनाने अनेक सृजनशील उपक्रम राबवले आहेत. एकल महिला सर्वेक्षण, शेतकरी आत्महत्या प्रतिबंधक समिती, शेतकरी प्रबोधन नाटिका, गाव दत्तक योजना, संसद आदर्शग्राम योजना, जलयुक्त शिवार योजना आणि ई-फेरफार प्रकल्प यांसारख्या उपक्रमांद्वारे प्रशासनाने सामाजिक आणि कृषी क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे.
—
📊 लोकसंख्या आणि सामाजिक रचना
२०११ च्या जनगणनेनुसार, कन्नड तालुक्याची एकूण लोकसंख्या सुमारे ४,५०,००० आहे. कन्नड शहराची लोकसंख्या सुमारे ४०,७५९ आहे. कन्नड तालुक्यातील लोकसंख्येतील ८०% लोक हिंदू धर्माचे पालन करणारे आहेत, १६% मुस्लीम, आणि ३% नवयाना बौद्ध धर्माचे पालन करणारे आहेत. अनुसूचित जातीचे (SC) लोक ७.१९% आणि अनुसूचित जमातीचे (ST) लोक ३.७८% आहेत.
—
🛣️ वाहतूक आणि पायाभूत सुविधा
कन्नड शहर हे मुंबई-नागपूर राज्य महामार्ग आणि धुळे-सोलापूर राष्ट्रीय महामार्ग २११ यांद्वारे चांगले जोडलेले आहे. यामुळे वाहतूक सुलभ होते आणि व्यापारी व औद्योगिक क्षेत्राला चालना मिळते. कन्नड शहरात जलपुरवठा, वीजपुरवठा, रस्ते आणि इतर पायाभूत
